Górale ruscy i pienińscy znów razem

Jeszcze przed końcem roku na Słowacji, w kinie Tatra w Starej Lubovni odbyła się premiera filmu pt. "Muzyka bez granic" - autorstwa dr Justyny Cząstki-Kłapyty oraz promocja płyty zawierającej nie tylko ten film ale także nagrania 64 pieśni, które stanowią podsumowanie badawczych działań dokumentujących zbliżone warianty pieśniowe obu społeczności góralskich – ruskiej i pienińskiej po obu stronach granicy państwowej Małych Pienin.

Dokument filmowy stanowi zarówno dopełnienie tych nagrań pieśniowych, jak i podsumowanie całego projektu „Muzyka bez granic”, którego głównym organizatorem jest Fundacja "Dobra Wola", a współorganizatorami po stronie polskiej – Miejski Ośrodek Kultury w Szczawnicy, Szałas Groń na Palenicy, a po słowackiej stronie - Lubovnianskie Osvetove Stredisko.
               
Projekt badawczy realizowany był przez cały rok 2017, oprócz aspektów etnomuzycznych miał, jako główny swój cel, ukazać i ożywić zapomniane dawne więzi górali pienińskich z tzw. Zahorianami - czyli Rusinami-Rusnakami zamieszkującymi Pieniny po obydwu stronach granicy. Z polskiej strony to tereny po dawnej "Rusi Szlachtowskiej" a więc rusińskie wsie Szlachtowa, Jaworki, Czarna i Biała Woda - których mieszkańców wysiedlono w ramach niesławnej "Akcji Wisła". Po słowackiej stronie to rusińskie wsie Litmanova, Velki Lipnik i Kamienka. W projekcie uczestniczyli również polscy górale pienińscy, którzy kultywują syntezę dawnej i dzisiejszej kultury tego regionu.

Analiza porównawcza zgromadzonych źródeł pieśniowych prowadzona była z perspektywy emicznej, czyli opartej na subiektywnych odczuciach nosicieli pieśniowej tradycji. - Przy identyfikowaniu odtwarzanych z nagrań wątków pieśniowych mieli oni za zadanie kierować się w pierwszej kolejności kryteriami muzycznymi, a dopiero w drugiej kolejności treściowymi, co nie należy w ludowej percepcji muzycznej do zadań najprostszych – mówi dr Justyna Cząstka-Kłapyta, która dokonała analizy zgromadzonego materiału źródłowego liczącego łącznie 211 nagrań pieśniowych, z których 113 zostało powtórnie nagranych w Sovart studio nagrań w Szczawnicy (przy MOK), a 63 ukazały się na płycie. Najwięcej zbieżności melodycznych i treściowych wykazał repertuar pieśni biesiadnych. Zbliżona pod względem melodycznym okazała się także grupa repertuaru wykonywanego na wolnym powietrzu. Zarówno górale pienińscy, jak i ruscy z Velkego Lipnika i Kamionki oraz byłej Rusi Szlachtowskiej określają tę kategorię pieśni nutami/ntami polanowymi albo nazywają je špivanky/śpiewki polanowe. Niezwykłą wartość jego nagrań podkreśla fakt, że stanowią jedyną zachowaną spuściznę muzyczną Rusinów Szlachtowskich, którzy jak cały etnos ruski miał ogromny wpływ na kształtowanie kultury muzycznej wielu regionów Karpat. Porównanie swojskiego repertuaru pieśniowego górali pienińskich z repertuarem słowackich sąsiadów i z zapamiętanymi z okresu przed II wojną światową pieśniami 93 letniego mieszkańca Jaworek – Bazylego Hnadkowicza pozwoliło wydobyć na światło dzienne dawno niewykonywane przez górali po obu stronach granicy melodie (pieśni) i udowodnić, jak wiele związków łączyło te dwie grupy etniczne. Nagrania wraz z filmem mają budzić refleksję nad fenomenem kształtowania muzycznych tradycji obszarów pogranicza kulturowego, które są wyjątkowe, jak polsko-słowacki region Pienin. Nie można zrozumieć kultury muzycznej polskiej części regionu pienińskiego bez wyjścia poza jego granice kulturowe, językowe, narodowościowe i wyznaniowe. W końcu udało nam się spojrzeć na ten znaczący dla dzisiejszego kształtu kultury muzycznej górali pienińskich wycinek regionu Pienin z perspektywy jakby całości, niezależnej od podziałów państwowych i wyznaniowych – mówi autorka projektu.

Film jest dostępny w Internecie na profilu facebookowym „Muzyki bez granic” oraz na kanale YouTube. W imprezie zorganizowanej na Słowacji przez Lubowlańskie Osvetowe Stredisko oraz Stowarzyszenie Młodzi Rusini wzięli udział: Justyna i Piotr Kłapytowie, reżyser filmów dokumentalnych Krzysztof Krzyżanowski, Alina Doboszewska z Fundacji Dobra Wola, Anna Łoś z Radia Kraków, Piotr Gąsienica - były dyrektor MOK-u w Szczawnicy, redaktorka miesięcznika "Z doliny Grajcarka" Alina Lelito z mężem Piotrem, który nagrywał płytę związaną z projektem, etnograf Piotr Krzywda, uczestnicy projektu Jan Kubik i Marian Jarosz, Andrzej Dziedzina Wiwer z żoną Marią, Janina Gawlik, Halina Stopka, Irena Stopa, Agnieszka Stopka, Helena Łazarczak, Anna Węglarz oraz reprezentantki społeczności jaworskiej i Stowarzyszenia na Rzecz Promocji i Rozwoju Jaworek - Stanisława Mazurek, Halina Gąsienica i Zofia Ikoniak - żona śp. Filipa, Rusnaka z Jaworek.

Autor: Agnieszka Stopka